چرا خزر با سایر دریاچه‌ها فرق دارد؟، در حال حاضر ۱۳۰ رودخانه، خزر را تغذیه می‌کنند که مهمترین آن‌ها رودخانه ولگا است. دریاچه خزر عملاً هیچ خروجی ندارد و آب آن صرفاً از طریق تبخیر از دست می‌رود که البته این مساله باعث می‌شود که میزان شوری آن هم رفته‌رفته بیشتر شود. خزر به چند دلیل خاص، یک اکوسیستم کاملاً منحصربفرد است: ۱) ابعاد بزرگ این دریاچه ۲) ایزوله و محدود بودن، آن هم برای یک مدت زمان خیلی طولانی ۳) آب لب‌شوری که دارد ۴) ارگانیسم‌ها یا موجودات زنده‌ای که در آن زیست می‌کنند.
در دریاچه خزر حداقل ۳۳۱ گونه بومی وجود دارد و این طیف گسترده از زئوپلانکتون‌ها و نرم‌تنان آغاز و به مهره‌داران می‌رسد. ۵ گونه بسیار مهم از ماهیان استورژن (خاویاری) بصورت طبیعی در نواحی خاصی از خزر زیست می‌کنند. جدای از این ۵ گونه بومی، یک گونه دیگر نیز در آب‌های شیرین شمال دریای خزر (رودخانه ولگا) زیست میکند که این مورد تعداد ماهیان خاویاری بومی حوضه دریای خزر را به ۶ گونه میرساند. تنوع خارق‌العاده ماهیان استورژن خزر از این نظر اهمیت دارد که ۹۰ درصد کل ذخیره ماهیان استورژن را در کل دنیا به خود اختصاص داده است.
ایزوله بودن در عین حال تفاوت‌های عجیبی را هم در خزر زمینه‌سازی کرده، بعنوان مثال در حال حاضر خزر بیش از ۲۶ متر پایین‌تر از میانگین سطح اقیانوس‌ها است. بخش اعظم این تغییر هم مربوط به اواخر قرن ۲۰ است که دامنه آن را بین ۲۵ الی ۲۹ متر پایین‌تر از سطح اقیانوس‌ها تخمین زده‌اند. دانشمندان ریشه این تغییرات ملموس را فعالیت‌های انسانی عنوان کرده و می‌گویند که اگر میزان دخالت‌های انسانی بر این بدنه آبی کاهش پیدا نکند، نابودی زیستی خزر دور از انتظار نیست.
خزر در جدال بودن یا نبودن
در دهه‌ی ۱۹۵۰م. سطح خزر دستخوش افت عجیبی شد، بررسی‌ها در آن زمان نشان داد که این مساله با سدسازی‌ها بالاخص بر روی رودخانه ولگا و سایر رودخانه‌هایی که به خزر می‌ریزند، ارتباط تنگاتنگ دارد. نخستین شعارهای حفاظت از خزر در زمان شوروی سابق قوت گرفت. وقتی صحبت از خزر به میان می‌آید، موضوع یک بدنه آبی یکپارچه نیست چرا که بخش‌های شمالی، حدواسط و جنوبی خزر چه از نظر حجم آب، چه از نظر عمق و چه حتی از نظر تهدیدات با یکدیگر تفاوت‌هایی ملموس وجود دارد.
بخش شمالی خزر، کم‌عمق است به طوری که متوسط عمق آن را حدود ۶ متر تخمین زده‌اند و این در حالی است که بخش شمالی کمتر از یک درصد از کل آب این مجموعه را به خود اختصاص داده است. در حالیکه بخش مرکزی به طور متوسط عمقی حدود ۱۸۲ متر دارد و ۳۵ درصد از کل حجم آب را دربرگرفته است و بخش جنوبی با عمق متوسط ۳۰۴متر، باقی حجم را که درصد قابل‌توجهی هم هست، به خود اختصاص می‌دهد.